De Piramides van Wieringerwaard

Eén van de stolpboerderijen aan de Noord Zijperweg. Deze dateert uit 1641.

Het zijn de monumentale bouwwerken van de Wieringerwaardse polder. De boerenwoningen langs de Twee Wegen, de Noord- en Zuid Zijperweg, Barsingerweg en de Walingsweg. Grote bebouwingen met piramidevormige daken. Het zijn de stolpboerderijen, die overal in de Noord-Hollandse polders zijn te vinden.

Wie Wieringerwaard nadert, komt langs de toegangswegen naar het dorp prachtige boerderijen tegen. Tekenen van welvaart die ooit het polderdorp kenmerkten: Wieringerwaard, de Pauwenstad. Een naam die in de loop van de 19e eeuw is ontstaan toen de welvaart in Wieringerwaard naar een hoogtepunt groeide. Wieringerwaard telt meer dan 35 stolpboerderijen. Wie Wieringerwaard lief heeft kan ze zelf tellen door over de Barsingerweg en de Noord- en Zuidzijperweg te fietsen. Maar vergeet ook niet Nieuwesluis, Walingsweg en de Slikkerdijk.

De oudste stolpboerderijen dateren zelfs uit de 17e eeuw, de meesten zijn in de 19e eeuw gebouwd. Sommige boerderijen zijn rijksmonumenten, andere weer provinciale of gemeentelijke. De exacte bouwjaren zijn bij benadering vast te stellen, maar twee behoren tot de alleroudsten: het Polderhuis en de voormalige herberg en stolpboerderij in Nieuwesluis van de vorig jaar zo onverwacht overleden Ed Pach. Deze bebouwingen zijn gedateerd vlak na de inpoldering van de Wieringerwaard in 1610, namelijk 1611 of 1612.

Piramidevormig dak

Wat wordt onder een stolpboerderij verstaan? In grote lijnen gaat het om een vierkante boerderij met een dak in de vorm van een piramide. Het is niet voor niets dat ze ook de piramides van Noord-Holland werden (en worden) genoemd. In dat vierkante gebouw woonde het boerengezin, er was plaats voor koeien, paarden en overig vee, karren en werktuigen. Deze vorm, zoals die dus ook in Wieringerwaard voorkomt, is kenmerkend voor de gehele provincie.

Wanneer de eerste stolpboerderijen zijn ontstaan is niet helemaal zeker. Eind 16e eeuw, zelfs rond het midden van de 16e eeuw, worden genoemd als data. Vijf jaar geleden werd de datering van een stolpboerderij in Oosterblokker vastgesteld op 1592, waarmee het de oudste zou zijn. Ook het jaar 1559 wordt genoemd en hier zou het gaan om het Kooghuis in Uitgeest.

Waarom deze vorm zoals hierboven beschreven: vierkant en een piramidevormig dak? Die ontstond vooral als behoefte grote hoeveelheden hooi en graan op te slaan.
Inpandig, want we hadden uiteraard ook nog de traditionele hooibergen. Dan de naam ‘stolp’. Die naam verwijst naar de dakvorm en de gedachte is dat het woord is afgeleid van het oude middelnederlandse ‘stulpe’ , deksel. We gaan dan nog eventjes verder: Nederlanders met de familienaam Stolp. Het zou zo maar kunnen dat het in de 16e eeuw ging om een bewoner van een stolpboerderij. Zo heette in ieder geval iemand die zo rond 1570 een stolpboerderij in Nieuwe Niedorp bewoonde.

De eerste bezitters van een stolpboerderij waren landeigenaren en investeerders (het waren de rijke burgers die de kavels van de nieuwe polder Wieringerwaard verkregen) die de stolpboerderijen lieten bouwen, waar pachters woonden om het werk op het land te doen. Zelf brachten die burgers vaak de zomer door in de herenkamer van hun hofstede. Feitelijk om te ontkomen aan de smerigheid van de stad.
Die stolpboerderijen werden vooral eerst uit hout opgebouwd. Zoals ook Jan T. Bremer al opmerkte in zijn boek ‘Heren, Boeren, Knechten’ over de geschiedenis van Wieringerwaard: ,,In de beginperiode van de Wieringerwaard werden de boerenbehuizingen evenals gewone huizen van hout getimmerd en gedekt met een rietdak. Transportakten spreken pas in 1648 voor het eerst over een nieuw gebouwd steenen huys. De boerenbehuizingen hadden aanvankelijk nog geen stolpvorm. Pas in de koopakte uit 1629 verschijnt een stolp in blok A kavel 4.’’

Nieuwe boerderijen

Zo rond het midden van de negentiende eeuw groeide de welvaart weer in de agrarische sector en werd een groot aantal stolpboerderijen bijgebouwd. Ook in de Wieringerwaarder polder langs bijvoorbeeld de Barsingerweg en de Zuid Zijperweg.

Er zit ook nog verschil tussen de soorten stolpboerderijen. Je hebt onder andere het Noord-Hollandse type, het West-Friese type en de Langhuisstolp. Het type dat hier veel voorkomt wordt gekenmerkt door de plaatsing van de darsdeuren aan de achterzijde van de boerderij. Reden is dat in de droogmakerijen waar dit type voor ontwikkeld is, de landerijen van de boerderij zich achter de boerderij bevinden.

Oudere boerderijen worden weer gekenmerkt door een deur aan de voorzijde die naar de stal ging. Het was dan ook gebruikelijk om de boerderij te betreden via het stalgedeelte. Later ontstond meer de gewoonte de voordeur in het midden van de voorgevel te plaatsen. Bij de één zitten de deuren aan de achterkant, omdat de weilanden zich daar bevinden, bij de ander juist weer aan de voorkant. Het woongedeelte bevond zich meestal aan de voorkant en/of aan de zijkant, afhankelijk van de inrichting en bouw.
Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal stolpboerderijen sterk af, vaak ook door brand. En de bestemming van de stolpboerderijen veranderde ook, vooral in een riante woonruimte.

Wieringerwaard

En dan, de stolpboerderijen in Wieringerwaard. Laten we beginnen met de Barsingerweg. Op nummer tien, de oudste aan deze weg. Volgens Boerderijen Stichting daterend uit 1611, maar eerder zal het 1640 of nog wat later zijn. ‘Groenhoven’, zoals deze boerderij heet en ook een provinciaal monument is en waar de familie Groneman woonde. Op nummer 14 is een dubbele stolp, gedateerd op 1832. En op nummer 5 komen we Bouwlust tegen. In feite een stolpschuur met een prachtig voorhuis aan de voorkant. Die bouwvorm werd in de loop van de 19e eeuw vaker toegepast.

Aan de Noord-Zijperweg komen we ook enkele bijzondere stolpboerderijen tegen, waaronder twee die onder de rijksmonumenten vallen. Natuurlijk het Polderhuis uit 1612, maar ook de boerderij op nummer 81, die uit 1640 dateert. Deze fraaie stolphoeve heeft een wooneind die dwars uitgebouwd, eindigend tegen de gevel met houten top.

Op nummer 65 aan diezelfde weg staat een stolpboerderij uit 1700, een zogenaamde dubbele stolp. En er zijn er nog meer boerderijen, die tweehonderd jaar of ouder zijn.
Niet genoemd in de lijst met historische stolpboerderen bevindt zich Noord Zijperweg 1, Hoeve Honk. De oorspronkelijke boerderij dateert vermoedelijk uit 1829, maar ging in 1985 door brand verloren. Maar zo zullen er meer heel oude stolpboerderijen zijn geweest, die ooit door brand zijn verwoest en later weer herbouwd.
Op Noord Zijperweg nummer 55 stond lang geleden ook een stolpboerderij uit 1779? Maar die werd in 1901 gesloopt en vervangen door een nieuwe onvolledige dubbele stolpboerderij.

Aan de Zuid Zijperweg vinden we ook enkele monumentale panden. De boerderij op nummer 56 is een provinciaal monument en dateert uit 1801. Op nummer 7 is de boerderij nog een jaar ouder, 1800. En de boerderijen op 26 en 69 hebben een bouwdatum van 1832.

Dan Nieuwesluis, het voormalige vissersdorp, waar ooit de oudste huizen van Wieringerwaard stonden. Op de dijk van Nieuwesluis, of beter gezegd achter de dijk, werden al snel de eerste houten woonverblijven neergezet. Houten, omdat dit aanvankelijk de goedkoopste en snelst te realiseren huizen waren.. Op nummer 17 vind je een prachtig exemplaar van een stolpboerderij, daterend uit de periode 1611-1615.

Het is inmiddels een gemeentelijk monument en in het begeleidende schrijven van de gemeente lezen wij:
,,Voormalige herberg ondergebracht in een stolpboerderij met staartstuk en gebouwd rond 1611. De contouren van de stolpboerderij zijn afleesbaar op de kadastrale minuut uit 1832.’’

Of het inderdaad is gebouwd in 1611 valt niet meer te achterhalen. Er zou ergens op een balk het jaartal zijn gegrift, 1611. Maar dit was weer van één van de voormalige bewoners die ook niet meer is te achterhalen.
Hieronder volgt een lijst met een aantal oude stolpboerderijen uit de 17e, 18e en 19e eeuw. Bron: boerderijenstichting en geo kaarten Noord-Holland. De bouwdata zijn ongetwijfeld niet altijd juist, maar worden zo vermeld bij de gegevens van rijksmonumenten, provinciale monumenten of gemeente monumenten.

Noord Zijperweg 81. 1640. Rijksmonument
Noord Zijperweg 72. 1832
Noord Zijperweg 65. 1700
Noord Zijperweg 56. 1832
Noord Zijperweg 42. 1832
Noord Zijperweg 44. 1840
Noord Zijperweg 35. 1612. Rijksmonument

Noord Zijperweg 7. 1800
Zuid Zijperweg 23. 1870
Zuid Zijperweg 26 1832
Zuid Zijperweg 56 1801 Provinciaal Monument
Zuid Zijperweg 69 1832
Zuid Zijperweg 71 1850

Barsingerweg 5 1865 stolpschuur met aangebouwd herenhuis
Barsingerweg 8 1864. Onvolledige stolp met aangebouwd voorhuis Zonnehove
Barsingerweg 10 1611/1640 Groenhoven Provinciaal Monument
Barsingerweg 14 en 14 a 1832. Dubbele stolp
Barsingerweg 20. 1893. Gemeentelijk monument
Barsingerweg 31 1832. Pieters Hoeve Rijksmonument
Barsingerweg 29 1832
Barsingerweg 25 1870.
Walingsweg 20 1832. De Eenhoorn
Walingsweg 14 1870

Nieuwesluis 17. 1611/1612 Langhuisstolp. Gemeente monument

Bronnen:

– Agriwiki
– Canon van Nederland
– Boerderijenstichting
– Gemeente Hollands Kroon
– Provinciale Monumenten
– Rijksmonumenten
– Jan T. Bremer: Heren, Boeren en Knechten.
– Kaartenportaal geo-apps Noord-Holland